2025-ci il avqustun 8-də Ağ Evdə üçtərəfli bəyannamənin imzalanmasından sonra Tehranda Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı fərqli perspektivlər yaranıb. Məsələn, Ali Rəhbər Ayətullah Xameneinin xarici siyasət üzrə baş müşaviri Əli Əkbər Vilayəti Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı hər hansı qeyri-qanuni məqsədlərin güdülməsinin İranın qətiyyətli cavabı ilə qarşılanacağını bildirib və əlavə edib ki, bu dəhliz son nəticədə Amerika muzdluları üçün məzarlığa çevriləcək.
Bundan əlavə, nüfuzlu “Kayhan” qəzeti Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasını region üçün geosiyasi təhlükə kimi qələmə verib, İran İslam Respublikası Yayımları (IRİB) isə daha ehtiyatlı mövqe tutub. Bundan fərqli olaraq, Araz Azad Zonasının rəhbəri Zəngəzur dəhlizini İrana zərərli hesab etmir. Prezident Məsud Pezeşkian qeyd edib ki, “Zəngəzur kimi xırda məsələlərdən narahat olmağa dəyməz”. Bu arada İran Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında Tehranın Bakı və İrəvan arasında sülh nizamlanmasının yekunlaşdırılması istiqamətində səyləri dəstəklədiyi bildirilib və qeyd olunub ki, İran öz milli maraqları nəzərə alındığı müddətcə Qafqazda regional kommunikasiya yollarının açılmasını dəstəkləməyə meyllidir.
Sözügedən mürəkkəbliyə əsaslanaraq, bəzi analitiklər on iki günlük müharibədən sonra Tehranın bir növ “strateji çaşqınlıq” yaşadığını iddia edirlər. Digərləri isə iddia edirlər ki, İranın Zəngəzur dəhlizinə dair siyasəti çaşqınlığın göstəricisi deyil və daha çox məqsədyönlü arxa planın əks olunmasıdır. Strateji tələyə düşmək istəməyən Bakı öz yanaşmasını Pezeşkian administrasiyasının yaydığı rəsmi bəyanatlar əsasında qurub. Bununla bağlı Prezident İlham Əliyev açıq şəkildə bəyan edib ki, İranın prezident və xarici işlər naziri kimi yüksək vəzifəli şəxslərinin rəsmi bəyanatları Azərbaycan üçün tanınmış mövqedir. O, konstruktiv rəsmi mövqelər kimi səciyyələndirdiyi mövqelərlə, əhəmiyyətsiz kimi xarakterizə etdiyi mövqelər arasında fərq qoyub.
Rəsmi bəyanatlar və bəyannamələr ölkənin beynəlxalq aləmdə formal mövqeyini ifadə edən kimi qəbul edilsə də, Pezeşkian administrasiyasının Zəngəzurla bağlı siyasətinin hakim daxili diskurs hesab olunub - olunmaması sual altında qalır. Bu sualı cavablandırmaq üçün əvvəlcə bir-biri ilə rəqabətdə olan üç daxili yanaşmanı araşdırmaq lazımdır.
Rəqabətdə olan üç perspektiv
İranın nöqteyi-nəzərindən Ağ Evin üçtərəfli bəyannaməsi Zəngəzur dəhlizinin Amerikanın idarə etdiyi üslubda həyata keçirilməsi kimi qəbul edilir. Bu şərh Ermənistan ərazisindən keçən tranzit marşrutu ilə məhdudlaşmır, Azərbaycan Respublikasından Türkiyəyə gedən bütün keçidi əhatə edir. Mövcud vəziyyət İran daxilində rəqabət aparan üç perspektivi gücləndirib. Bəziləri hesab edir ki, vəziyyət İran İslam Respublikası üçün maksimum təhlükə yaradır (Pessimist Perspektiv). Digərləri Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasının ölkə üçün potensial imkanlar təqdim edə biləcəyini iddia edirlər (Optimist Perspektiv). Üçüncü qrup isə gələcək hadisələrə dualist yanaşmanı qəbul edir, dəhlizi nə mütləq pislik, nə də qeyri-müəyyən yaxşılıq hesab edir (Ehtiyatlı Perspektiv).
Pessimist Perspektiv
Pessimist perspektivin tərəfdarları əsasən İran silahlı qüvvələrinin üzvləri və ya təcrübələrinə əsaslanaraq Zəngəzur dəhlizinə siyasi-təhlükəsizlik rakursundan yanaşan veteran diplomatlardır. Bu pessimist baxışın tərəfdarları hələ Ağ Evin üçtərəfli bəyanatından əvvəl dəhlizə qarşı mənfi mövqedə idilər. Onların nöqteyi-nəzərindən Zəngəzur dəhlizinin işə salınması gələcək tələbləri artıracaq və təkcə tranzit keçidlə məhdudlaşmayacaq. Onlar iddia edirlər ki, Azərbaycanın “maneəsiz keçid” çağırışı faktiki olaraq Ermənistanın suverenliyinə zərbə vurur və bu da öz növbəsində İranın və Ermənistanın qonşuluğunun geosiyasi mövqeyini dəyişdirir.
Bu mənada Ağ Evin bəyanatı iki ziddiyyətli anlayışı yan-yana qoyur: bir tərəfdən Ermənistanın suverenliyinin tanınması, digər tərəfdən isə Azərbaycanın maneəsiz keçidinin vurğulanması. Bu, əsas məsələni həll olunmamış və gələcək danışıqlara ertələyir. Nəticədə dəhlizin statusu əsaslı şəkildə formalaşmayıb; daha doğrusu, əsas dəyişiklik ABŞ-ın İran İslam Respublikasının əsas rəqibi kimi regiona daxil olmasıdır ki, bu da Tehranın fikrincə, onun dəhliz ətrafındakı hadisələrə təsir imkanlarını məhdudlaşdırır. Beləliklə, İran üçün potensial faydalar ABŞ-ın razılığı ilə bağlıdır və bu, Cənubi Qafqazda qonşuluq münasibətləri prinsiplərinə ziddir.
Ümumiyyətlə, pessimistlər hesab edirlər ki, “Amerikan tipli” Zəngəzur dəhlizi uzunmüddətli perspektivdə İranı tədricən regional razılaşmaların kənarına çıxara bilər. Lakin onlar etiraf edirlər ki, İran dəhliz vasitəsilə müəyyən kommersiya və iqtisadi faydalar da əldə edə bilər. Bununla belə, bu cür faydalar digər aktorların, xüsusən də Türkiyənin əldə etdiyi faydalarla müqayisədə qısamüddətli və əhəmiyyətsiz hesab olunur. Buna görə də bu perspektivin tərəfdarları dəhlizin üstünlüklərini nisbi baxımdan qiymətləndirirlər. Ümumiyyətlə Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasının əleyhinə olsalar da, Tehran-Moskva münasibətlərinə görə onun ABŞ-dənsə Rusiya tərəfindən həyata keçirilməsinə üstünlük verirlər. Buna görə də ABŞ-nin Cənubi Qafqazdakı təsirinə qarşı çıxmaq üçün onlar Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Rusiya ilə təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığa meyl ediblər. Pessimistlərin realist nöqteyi-nəzərindən bu seçim pisin yaxşısını seçməkdir.
Optimist Perspektiv
Optimist perspektivin tərəfdarları arasında ilk növbədə Zəngəzur dəhlizinin təklif etdiyi tranzit imkanlarına diqqət yetirən treyderlər, özəl sektor və İran Ticarət Palatası kimi qurumlar daxildir. Onlar iddia edirlər ki, dəhliz mövcud marşrutların tamamlayıcısı ola bilər. Bu müdafiəçilər iddia edirlər ki, Zəngəzur dəhlizi ilə daşıma xərcləri İranın ənənəvi marşrutlarından xeyli yüksəkdir və bu, İrana rəqabət üstünlüyünü qoruyub saxlamağa imkan verir. Bununla belə, bu perspektivin tərəfdarları tərəfindən tez-tez dolayısı ilə nəzərdə tutulan müəyyən ilkin şərtlər var. Məsələn, treyderlər təklif edirlər ki, İran kommersiya imkanlarından yararlanmaq üçün qlobal güclərlə münasibətlərini yaxşılaşdırmalıdır. Belə bir ssenaridə Zəngəzur dəhlizi İran üçün təhlükə yaratmayacaq, əksinə, əsaslı iqtisadi imkanlar verə bilər.
Optimistlərin nöqteyi-nəzərindən, Zəngəzur dəhlizinin yaradılması, xüsusən də ABŞ-nin iştirakı ilə İrana yox, ilk növbədə Rusiyaya ziyan vuracaq. ABŞ-nin mövcudluğu Rusiyanın region ölkələri üzərində təsirini azalda bilər. Nəticə etibarı ilə, ABŞ-nin Qafqazdakı mövcudluğuna qarşı mübarizənin xərclərini Moskva öz üzərinə götürəcək və Vaşinqtonun bu işə qarışması hətta İrana xeyir verə bilər. Tarixən Rusiya İran-Ermənistan iqtisadi əlaqələrinin dərinləşməsinin tərəfdarı olmayıb. Məsələn, 2007-ci ildə Moskva öz monopoliyasını saxlamaq üçün Ermənistan tərəfdə İran-Ermənistan qaz kəmərinin diametrini azaldıb. Lakin çətin ki, İran-ABŞ münasibətlərinin yaxşılaşması Vaşinqtonun İranın Ermənistanla iqtisadi əlaqələrinə, xüsusən də enerji sektoruna mane olmasına səbəb olsun.
Optimist baxışın özəyi “iqtisadi inteqrasiya və regional sabitlik” konsepsiyası ətrafında cərəyan edir. Bu yanaşmanın tərəfdarları daha əlverişli şərait yaratmaq üçün İranın xarici siyasətində dəyişiklik etməyi təklif edirlər. Onlar iştirak edən tərəflərlə danışıqlara getməyi və ABŞ və Avropa İttifaqı kimi qlobal güclərlə əlaqələri gücləndirməyi tövsiyə edirlər. Həmçinin vurğulayırlar ki, İran xırda geosiyasi oyunlara qarışmaqdan çəkinməli və bunun əvəzinə məsələni xarici siyasətin makro səviyyəsində həll etməli, bununla da dəhliz dinamikasını sərvət yaratmaq fürsətinə çevirməlidir. Buna baxmayaraq, bu qrupun təklif etdiyi həll yolları çox stratejidir və İranın xarici siyasətinin mürəkkəbliyini nəzərə alsaq, orta müddətli perspektivdə reallaşma ehtimalı azdır.
Optimistlər milli maraqlara mütləq dəyərlərlə qiymətləndirməyə meyllidirlər və pessimistlərdən fərqli olaraq, onlar öz qazanclarını regional rəqiblərlə müqayisədə ölçmürlər. Tənqidçilər iddia edirlər ki, optimistlər belə dəhlizlərin əsas mahiyyətini dərk edə bilmir, sadəcə olaraq kommersiya mənfəəti güdürlər. Onların fikrincə, Zəngəzur dəhlizinin son məqsədi – Orta Dəhlizdə bir həlqə kimi – uzunmüddətli perspektivdə tədricən İrana geosiyasi izolyasiya tətbiq etməkdir.
Ehtiyatlı Perspektiv
Ehtiyatlı perspektiv optimist və pessimist baxışlar arasındadır. O, nə Zəngəzur dəhlizinə dair iqtisadi nikbinliyi tam əhatə edir, nə də ondan açıq şəkildə imtina etməyə çalışır. Əvəzində milli maraqların qorunub saxlanması və İranın Qafqazda mövqelərinin zəifləməsinin qarşısını almağa yönəlib. Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatları və seqmentləri yerli reallıqlarla və beynəlxalq təzyiqlərlə tanış olduqları üçün daha praqmatik yanaşmaya meyllidirlər. Tədqiqatçılar və xarici siyasət ekspertləri də analitik mülahizələrlə İranın regional dinamikadan kənarda qalmasının qarşısını almağa çalışırlar. Prezident Pezeşkian administrasiyası da İran İslam Respublikası üçün fayda səviyyəsini qorumaqla qonşularla siyasi gərginliyi minimuma endirmək məqsədi ilə Zəngəzur dəhlizinə qarşı ehtiyatlı mövqe nümayiş etdirib. Ehtiyatlı nöqteyi-nəzərdən, hətta məhdud və nəzarətli iştirak İranın regional oyunda qalmasını təmin edə bilər.
Bu baxışın mərkəzi elementi “qaçılmaz reallıqların idarə olunması”dır. Ehtiyatlı yanaşma tərəfdarları İranın strateji mühasirəyə alınmasından, Naxçıvanın İrandan enerji asılılığının azalmasından, Ermənistanla ticarətdə fasilələr və artan ABŞ təsirindən narahatdırlar. Bununla belə, onlar iddia edirlər ki, Ermənistanın marşrut üzərində suverenliyini təmin etmək və kənar müdaxilənin qarşısını almaqla potensial zərəri azaltmaq olar. Ehtiyatlı perspektivin tərəfdarları mediada və beynəlxalq forumlarda İranın təcrid olunmasının qarşısını almaq üçün Zəngəzur dəhlizi ilə razılaşdıqlarını bildirirlər. Onlar beynəlxalq müstəvidə, daxili dairələrdə dəhlizi minimum səviyyədə dəstəkləsələr də, onu tam qəbul etməkdən yayınırlar və ona qarşı müdafiə-təhlükəsizlik tədbirlərinin davam etdirilməsini vurğulayırlar. İran Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında əks olunduğu kimi, Zəngəzur dəhlizi İran tərəfindən şərti olaraq dəstəklənir və regiona xarici müdaxilə ilə bağlı ciddi narahatlıqlar var.
Bu qrupun təklif etdiyi həll yollarına diqqəti fəal diplomatiyaya yönəltmək, təhlükəsizlik zəmanətlərini təmin etmək üçün Azərbaycan Respublikası və Ermənistanla danışıqlar, Aras dəhlizi kimi alternativ marşrutların gücləndirilməsi və kənar müdaxilənin qarşısını almaq üçün hadisələrin yaxından izlənilməsi daxildir. Onlar daha sonra təklif edirlər ki, İran fasiləsiz ticarət axınını təmin etmək üçün yeraltı və ya yerüstü keçidlər kimi layihələrdən istifadə etməlidir. İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) hökumətdən ayrı bir qurum hesab edildiyini nəzərə alaraq, administrasiya sanksiyalar şəraitində təkcə iqtisadi narahatlıqları deyil, həm də Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı İİKK tərəfindən vurğulanan təhlükəsizlik mülahizələrini nəzərə almağa məcburdur.
Təcrübədə Ehtimal olunan Dominant Perspektiv
İsraillə on iki günlük müharibə və ABŞ-nin nüvə obyektlərinin bombalanmasında iştirakı İranın xarici siyasətində bədbin yanaşmanı ümumiyyətlə gücləndirdi. Bununla belə, müharibənin xərcləri və hökumətin məhdud resursları Tehranı Zəngəzur dəhlizi də daxil olmaqla müxtəlif məsələlərdə ehtiyatlı perspektivə sövq edib. Bu səbəbdən də İran Cənubi Qafqaz məsələlərində “strateji qeyri-müəyyənlik” siyasətini qəbul etsə də, Pezeşkian administrasiyası qonşu dövlətlərlə gərginliyi azaltmaq və iqtisadi maraqları qorumaq üçün praqmatizmə diqqət yetirir. Hökumət Zəngəzur dəhlizi və ya İsraillə sövdələşmə iddiaları kimi bəhanələrlə Qərbi Asiyada qarşıdurmaların qonşu ölkələrə sıçramasının qarşısını almağa çalışır. Nəticə etibarı ilə, qısa müddətdə İranın Zəngəzur dəhlizinə dair siyasətində ehtiyatlı perspektiv üstünlük təşkil edəcək.
CRESCENT-in təhlil qrupu tərəfindən yazılmışdır