İran və İsrail arasında 2025-ci ilin ortalarında baş verən qısa, lakin yüksək riskli hərbi qarşıdurma Yaxın Şərq üçün kritik bir dönüş nöqtəsi kimi ortaya çıxdı. Qarşıdurma cəmi iki həftədən az davam etsə də, onun nəticələri regiondakı ittifaqları, strateji doktrinaları və qlobal idarəetmə arxitekturasını dəyişdirməyə davam edir.
Bu məqalə ideoloji ikiliklərin hüdudlarından kənara çıxaraq münaqişənin dərin geosiyasi nəticələrini təhlil edir. Burada, qorxu strategiyalarının transformasiyası, regional diplomatiyanın yenidən tənzimlənməsi və ənənəvi çoxtərəfli mexanizmlərin zəifləməsi fonunda, getdikcə daha çox multipolyar gərginliklər və asimmetrik rəqabət ilə xarakterizə olunan bir dünyada baş verən dəyişikliklərə diqqət yetirilir.
Çəkindirmənin Yenidən Düşünülməsi: Nüvə Qırmızı Xətlərindən Simvolik Hesablamalara
İsrailin qabaqlayıcı zərbəsinə qarşı İranın ölçülüb-biçilmiş və texnoloji baxımdan koordinasiya olunmuş cavabı qorxu strategiyasının fəaliyyət məntiqində dəyişiklik yaratdı.
Tehran yüksək dəqiqlikli raket sistemlərindən, inkişaf etmiş kibertəhlükəsizlik imkanlarından və nəzarət olunan gərginlik strategiyasından istifadə edərək, həm hazırlıqlı olduğunu, həm də təmkin nümayiş etdirdiyini göstərdi. Ən önəmlisi isə tammiqyaslı müharibə həddini keçməməyə çalışdı.
İsrail üçün isə bu zərbə "milli təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə qabaqlayıcı tədbir" kimi təqdim olundu və məqsəd qorxu təsirini bərpa etmək, İranın iradəsini yoxlamaq idi. Lakin nəticələr göstərdi ki, birbaşa qarşıdurmalar hər iki tərəf üçün getdikcə daha az fayda verir.
Ənənəvi qorxu doktrinası – nüvə pariteti və ya konvensional güc üstünlüyünə əsaslanan məntiq – artıq yerini yeni bir dilə verir: nəzarətli siqnallar, simvolik dözümlülük və çevik gərginliyin azaldılması.
Regional Yenidənqurma: Blok Siyasətindən Strateji Muxtariyyətə
Ərəb ölkələrinin əksəriyyətinin münaqişə zamanı ehtiyatlı neytrallıq nümayiş etdirməsi regionda yeni düşüncə tərzinin formalaşdığını göstərir. Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ kimi ölkələr İsraillə gizli təhlükəsizlik əlaqələrini davam etdirsələr də, açıq dəstək göstərmədilər. Eyni zamanda, Qətər və Oman balanslı de-eskalasiya çağırışları etdi, Misir və İordaniya isə neytral və ehtiyatlı mövqe tutdu.
Bu davranış daha genişmiqyaslı bir strategiyanın dəyişməsinə işarə edir. Region ölkələri artıq xarici güclərlə sərt şəkildə ittifaq qurmaq əvəzinə, strateji muxtariyyət axtarışındadır.
Xüsusilə, İranın təmkinli, lakin ardıcıl hərbi reaksiyası bəzi Körfəz ölkələrində Qərb təhlükəsizlik zəmanətlərinə olan uzunmüddətli etibarın azaldığını göstərdi.
Hizbullah, İraq paramilitar qrupları və Yəmən fraksiyalarından ibarət olan "Müqavimət Oxu" da diqqətəlayiq strateji səbir nümayiş etdirdi. Bu passivlik İranın riskləri idarə etmə, lakin eyni zamanda çoxsaylı cəbhələrdə qorxu təsirini saxlamaq istəyi ilə izah olunur.
Qlobal iflic və Çoxtərəflilik Böhranı
Münaqişə, beynəlxalq təşkilatlara artan inamsızlıq fonunda baş verdi. BMT Təhlükəsizlik Şurası faktiki olaraq hərəkətsiz qaldı. Qərb dövlətləri İsrailin lehinə standart bəyanatlar verdiyi halda, Rusiya və Çin qarşılıqlı təmkin çağırışları etdi və İsrailin hücumunu İranın suverenliyinə təcavüz kimi qiymətləndirdi.
Bu diplomatik durğunluq, Soyuq Müharibə dövrünə aid mexanizmlərin müasir münaqişələrə cavab verməkdə artıq yararsız olduğunu göstərdi.
Qlobal Cənub ölkələrində isə bu epizod "qaydalar əsasında qurulmuş beynəlxalq nizam"ın ikili standartlarla işlədiyi düşüncəsini gücləndirdi: Qərblə müttəfiq ölkələr qorunur, digərləri isə sərt sanksiyalara və təzyiqlərə məruz qalır.
İsrailin tez-tez hüquqi cəzasızlıqla qarşılaşması, İranın isə daim sanksiyalara məruz qalması bu inamsızlığı daha da artırdı. Bu səbəbdən, region ölkələri arasında suverenliyə əsaslanan özünəetimadlı və çoxşaxəli diplomatik yanaşmalara maraq artır.
Multipolyar Vasitəçilik: Müdaxiləsiz Dəstək
İranın BRİKS ölkələri ilə, xüsusilə Rusiya və Çinlə dərinləşən əməkdaşlığı münaqişə zamanı hərbi olmayan, lakin həyati diplomatik dəstək verdi. Heç biri birbaşa müdaxilə etməsə də, hər iki ölkə beynəlxalq səviyyədə İranı diplomatik cəhətdən qorudu.
Çin İsrailin davranışını ehtiyatla tənqid etdi, Rusiya isə qeyri-müdaxilə və regional sabitlik çağırışlarını önə çəkdi.
Bu yanaşma artan ortaq mövqeni əks etdirir: Yaxın Şərq artıq Qərbin geosiyasi oyunlarının səhnəsi olmamalıdır. BRİKS+ çərçivəsində, birtərəfli sanksiyalara qarşı durmaq, alternativ ödəniş sistemləri yaratmaq və yeni regional təhlükəsizlik mexanizmləri üzərində işlər sürətlənir.
İran üçün bu münaqişə BRİKS və digər multipolyar sistemlərə yönəlməni sürətləndirdi – bu ideoloji səbəblə deyil, Qərb təzyiqlərindən sığortalanmaq və regional təsirini artırmaq üçün strateji zərurət idi.
İmic və Strateji Təsirlər
Münaqişədən üç əsas dərs çıxarmaq olar:
- Klassik qorxu modelləri – sayca və gücə əsaslanan – artıq effektiv deyil. Müasir dövr psixoloji siqnallara, nüfuz dözümlülüyünə və sürətli çevikliyə üstünlük verir.
- Region ölkələri artıq sərt ittifaqlardan uzaqlaşır. Ərəb ölkələrinin birgə reaksiya verməməsi və qeyri-dövlət oyunçularının təmkini göstərir ki, hər bir ölkə fərdi strateji hesablamalara əsaslanır.
- Qlobal diplomatik iflic – xüsusən BMT səviyyəsində – daha dərin struktur bölünmələri üzə çıxardı. Bu, Qlobal Cənubun alternativ institutlar qurmaq istəyini daha da gücləndirdi.
Təhlükə Üfüqlərinin Dəyişməsi: Netanyahu Faktoru
Bununla belə, bir mühüm məsələ ayrıca diqqət tələb edir: İranda artan bir inanc var ki, İsrail növbəti qarşıdurmaya hazırlaşır.
Bu, yalnız hərbi məntiqlə deyil, İsrailin daxili siyasi qeyri-sabitliyi ilə də izah olunur. Baş nazir Benyamin Netanyahu hüquqi çətinliklərlə və artan daxili narazılıqla qarşı-qarşıyadır. Bu səbəbdən daxili böhranları xaricə yönəltmək üçün yeni müharibə ehtimalı real görünür.
Əgər Netanyahu İsrailin çoxsaylı cəbhələrdə atəşkəslərlə razılaşarsa, bu, onun siyasi nüfuzunu zəiflədə bilər. Ona görə də, yenidən hərbi eskalasiya həm ölkə daxilində diqqəti yayındırmaq, həm də xaricdə qorxu təsirini yenidən canlandırmaq üçün istifadə edilə bilər.
İsrailin son hücumunun strateji məqsədlərə çatmaması isə Tehranda müharibənin yenidən başlaya biləcəyi qənaətini gücləndirib. Ancaq İran artıq fərqli mövqedədir: strateji uzaqgörənlik, yaradıcı əməliyyat qabiliyyəti və geosiyasi zamanlama baxımından daha hazırlıqlıdır.
Bu qarşıdurma son deyil – yeni mərhələnin başlanğıcıdır.
Nəticə
İran–İsrail münaqişəsi regional və qlobal strateji transformasiyanın yeni mərhələsini simvolizə edir.
Bu müharibə köhnəlmiş qorxu doktrinalarını pozdu, beynəlxalq idarəetmədəki çatları üzə çıxardı və alternativ təhlükəsizlik modellərinin formalaşmasını stimullaşdırdı.
Ən əsası isə bu hadisə göstərdi ki, Yaxın Şərq artıq qlobal güclərin passiv oyuncağı deyil – o, indi multipolyar aktor kimi hərəkət edir.
Müharibədən sonrakı mənzərədə İranın təmkinli davranışı, strateji adaptasiyası və diplomatik elastikliyi onu regionun gələcək tarazlığının formalaşmasında mərkəzi fiqura çevirir.
P. Salehi