İran və İsrail arasında baş verən 12 günlük müharibənin əsas səbəbi nə idi? Sizcə, İran bu müharibəyə hazır idi, yoxsa İsrail və ABŞ Tehranı gözlənilmədən yaxalaya bildi?
İsrail İrana qarşı təcavüzünü Tehran rejiminin nüvə proqramı ilə əsaslandırır. Lakin bu düşünülməmiş hücumun əsl səbəbləri daha dərindir. Əslində bu münaqişə, İsrailin Yaxın Şərqi yenidən formalaşdırmaq üçün növbəti cəhdidir. Təl-Əvivin baxışına görə, Müqavimət Oxunun zəifləməsi, Əsəd rejiminin süqutu ehtimalı, Suriyanın İsrailə yaxın xəttə keçməsi perspektivi, ABŞ-da sərt xətt tərəfdarı bir prezidentin mövcudluğu və İsrailin artıq dünya ictimaiyyətində zədələnmiş imicinin daha da pisləşməsi fonunda bu vəziyyət, Tehrana qarşı həlledici zərbə endirmək üçün mükəmməl bir fürsət yaradır. İsrailin məqsədi, bölgədə onun hegemoniyasına real şəkildə müqavimət göstərə bilən yeganə gücü - İranı zəiflədərək, bölgədə öz mərkəzində dayanan yeni bir nizam qurmaqdır.
İran uzun müddətdir ki, İsrail və ABŞ-la müharibə ehtimalına hazırlaşırdı. Lakin hücumun vaxtı Tehran üçün gözlənilməz oldu.
Bir neçə yüksək vəzifəli zabitin və nüvə fizika alimlərinin itirilməsi İran rəhbərliyinin düşüncə tərzinə təsir göstərdimi? Bu hadisələri “İranın 11 sentyabrı” kimi qiymətləndirə bilərikmi? Yəni artıq heç nə əvvəlki kimi olmayacaq?
Hərbi komandirlərin, alimlərin və mülki şəxslərin qətlə yetirilməsi, üstəlik bu hücumun İranın həssas danışıqlar apardığı bir dövrdə baş verməsi, həm siyasi elitanı, həm də cəmiyyəti dərindən sarsıtdı. Hazırda İran daxilində Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliklə (IAEA) əməkdaşlığa qarşı müqavimət tarixi minimum səviyyəyə enib. Nüvə silahı hazırlamaq ideyası isə təhlükəsizlik dairələrində hər zamankindən daha çox dəstək qazanmağa başlayıb.
Bu dönüş nöqtəsinin İran cəmiyyətinə ciddi təsir göstərəcəyi və ölkənin xarici siyasət kursunda müəyyən dəyişikliklərə səbəb olacağı gözlənilir. Bununla belə, İran İslam Respublikası qərar qəbul edərkən ani və radikal dəyişikliklərdən qaçaraq mərhələli və ehtiyatlı adaptasiya yolunu seçir. Yəni, bu dəyişikliklər inqilabi yox, tədrici olacaq — ABŞ-da 11 sentyabrdan sonra baş verən siyasət dəyişikliyindən fərqli olaraq.
Müqavimət Oxunun gələcəyi necə olacaq? İran bu aktorları dəstəkləməyə davam edə biləcəkmi?
Müqavimət Oxunun gələcəyi əsasən iki faktordan asılı olacaq: hazırkı münaqişələrdən sonra bölgədə formalaşacaq yeni geosiyasi nizam və bu nizamla bağlı üzv dövlətlərin ortaq beyin mərkəzlərinin razılaşmalarından. Bununla belə, əvvəlki tək birləşmiş Müqavimət Oxunun geri dönəcəyini gözləmək real deyil. Əslində bu transformasiya prosesinə daha öncədən — hətta 7 oktyabr hadisələrindən də əvvəl start verilmişdi. Gələcəkdə daha çox avtonom qərar qəbul edən, lakin əməliyyat baxımından koordinasiyalı müttəfiq şəbəkəsinin şahidi olacağıq.
İranın “müdafiə kəməri” kimi ənənəvi anlayışları analitik baxımdan aktuallığını itirir. İran özünümüdafiə qabiliyyətlərini daha çox ön plana çıxaracaq. İranın müqavimət qruplarına dəstəyi hər zaman həm siyasi, həm də hərbi məcralarda (əsasən təlim və məsləhətçilik) həyata keçirilmişdir. Bu dəstək bəzi qruplar üçün məhdudlaşa bilər, digərləri üçün isə daha da genişlənə bilər. Maraqlıdır ki, İranın son qarşıdurmalarda özünü tək hiss etməsi daxildə belə müttəfiqlərə dəstəyə olan ictimai rəyi gücləndirə bilər.
Müharibə zamanı region ölkələrinin davranışını iranlılar necə qiymətləndirir? Tehran qonşularının davranışından razıdır, yoxsa Qərblə gərgin münasibətlər fonunda özünü daha çox təcrid olunmuş hiss edir?
Tehran regional münasibətləri əsasən İsrail mərkəzli baxış bucağı ilə qiymətləndirmir. Lakin bu müharibə zamanı region ölkələri üç kateqoriyaya bölünə bilər: dost ölkələr, neytral ölkələr və İsraillə müttəfiq olan ölkələr. İran İsraillə yaxın olan ölkələrdən xüsusi bir şey gözləmir. Lakin digər ölkələrin reaksiyaları Tehran tərəfindən ümumilikdə müsbət qiymətləndirilir. İran rəsmiləri hazırkı vəziyyəti qonşuluq siyasətini davam etdirmək və bəzi koordinasiya təşəbbüslərini inkişaf etdirmək üçün əlverişli hesab edirlər
Yeni bir İbraham Akkordları dalğası İranın xarici siyasətində ciddi dəyişikliklərə səbəb ola bilərmi? Bu İsrailin bölgədəki təcridini sona çatdıra bilər. İran buna qarşı hansı addımları planlaşdırır?
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, İranın regional siyasəti İsrail-mərkəzli deyil, regional aktorların davranışlarına əsasən formalaşır. İranın xarici siyasəti hazırkı münaqişələrin nəticələrindən daha çox təsirlənəcək, nəinki İbraham Sazişlərindən. Əgər bu sazişlər konkret təhlükəsizlik və iqtisadi nəticələr doğurarsa (məsələn, IMEC dəhlizi layihəsi), o zaman İsrailin bölgədəki təcridini qırdığını demək olar.
İranın bu sazişlərə qoşulmaq istəyən ölkələrə münasibəti onların real siyasətindən asılı olacaq. Əgər bu ölkələr təhlükəsizlik sahəsində və ya regional nizam quruculuğunda İrana qarşı düşməncəsinə davranarlarsa, Tehran da uyğun şəkildə cavab verəcək.
İran rəsmilərinin son Çin səfərini silahlı qüvvələrin, xüsusilə də hava qüvvələrinin Çinlə modernləşdirilməsi istiqamətində addım kimi qəbul edə bilərikmi? Bu, Rusiya ilə əməkdaşlığa zərər verə bilərmi?
Qərbin sanksiyaları və xarici təzyiqlər səbəbilə İranın hərbi əlaqələri əsasən gizli saxlanılır. Tehran hava donanmasını modernləşdirmək üçün Çin texnologiyasına maraq göstərə bilər, bu realdır. Lakin bu, Rusiya ilə münasibətlərin soyuması kimi yozulmamalıdır. Rusiyanın Ukraynada davam edən müharibəsi və daxili hərbi ehtiyaclar səbəbilə hərbi texnika ixracı ilə bağlı imkanları məhdudlaşıb.
Hazırda İran-Rusiya və İran-Çin hərbi əməkdaşlığının dəqiq səviyyəsini müəyyən etmək çətindir, çünki məlumatlar əsasən məxfidir. Amma Tehran və Pekin ikitərəfli münasibətlərdə tarixi maneələri aşmağı bacarsalar, bu qarşıdurma onların hərbi əməkdaşlığı üçün dönüş nöqtəsinə çevrilə bilər.
Müharibə doğrudan da bitdi, yoxsa daha böyük qarşıdurmanın başlanğıcıdır? İran, ABŞ və İsrail razılaşmaya yaxınlaşırlar, yoxsa hələ də çox uzaqdırlar?
12 günlük münaqişənin başa çatması, əslində İran və İsrail arasında davam edən qarşıdurmaların sadəcə bir mərhələsinin sonudur. Bu dəfəki münaqişə əvvəlkilərlə müqayisədə daha açıq və şiddətli oldu. Lakin növbəti mərhələnin gərginlik, yoxsa yeni müharibə ilə davam edəcəyini aşağıdakı amillər müəyyən edəcək:
- İranın nüvə proqramına dəyən ziyanın miqyası
- İsrailin hava hücumlarına qarşı müdafiə zəifliklərinin səviyyəsi
- Çinin bu prosesdə oynayacağı rol
- ABŞ-ın daha bir regional qarşıdurmaya müdaxilə qabiliyyəti
- Qlobal neft bazarının durumu
- İran-ABŞ danışıqlarının gedişatı və onların hansı modelə əsaslandığı (qısamüddətli qarşıdurma → maksimalist danışıqlar → yenidən qarşıdurma?)
Bir şey isə demək olar ki, qətidir: İran uran zənginləşdirmə hüququndan imtina etməyəcək. ABŞ və İran arasında imzalanacaq hər hansı saziş zənginləşdirməni tam dayandırmasa, Tehran-Təl-Əviv qarşıdurması bitmiş sayılmayacaq. Hətta "sıfır zənginləşdirmə" razılaşması belə sadəcə müvəqqəti pauza ola bilər. Bu qarşıdurma əslində bölgənin gələcək nizami uğrunda struktur xarakterli mübarizədir. İki tərəf arasında əsaslı qeyri-bərabərlik davam etdikcə, bu rəqabət müxtəlif formalarda sürəcək və ancaq yeni bir tarazlıq yarandıqda sona çata bilər.
İrfan Pazuhande